Krewni dziecka (rodzeństwo, dziadkowie, powinowaci w linii prostej) oraz inne osoby, jeśli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem, mają prawo do kontaktów z nim. O tym, jak wygląda to prawo w świetle Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego oraz orzecznictwa sądów polskich, pisze dla nas adwokat Lilianna Skiba.
Alienacja rodzicielska może dotyczyć także dziadków. Warto zadbać o kontakty z wnukami. (fot. FP40)
Prawo dziadków do utrzymywania kontaktów z wnukami jest kluczowym elementem życia rodzinnego, zwłaszcza w sytuacjach konfliktu rodziców, rozwodu, czy separacji. Chociaż na gruncie polskiego prawa podstawowe prawo i obowiązek utrzymywania kontaktów przysługuje rodzicom i ich dziecku (art. 113 § 1 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego, dalej: KRO), to ustawodawca, mając na uwadze dobro dziecka i jego prawo do więzi z bliskimi, rozszerzył te uprawnienia na dalszych krewnych w szczególności dziadków.
Podstawa prawna: artykuł 113 (6) KRO
Kluczowym przepisem regulującym prawo dziadków do kontaktów z wnukami jest art. 113 (6) KRO, który stanowi, że:
„Przepisy niniejszego oddziału (dotyczącego kontaktów z dzieckiem) stosuje się odpowiednio do kontaktów rodzeństwa, dziadków, powinowatych w linii prostej, a także innych osób, jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem.”
Prawo do kontaktów z wnukami reguluje Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. (fot. FP40)
To odpowiednie stosowanie oznacza, że dziadkowie (tak jak rodzice), mają prawo żądać uregulowania tych kontaktów przez sąd opiekuńczy, jeśli nie mogą ich swobodnie realizować z powodu braku zgody rodziców dziecka.
Kontakty te, zgodnie z art. 113 § 2 KRO, mogą obejmować w szczególności:
- przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania),
- zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu,
- bezpośrednie porozumiewanie się,
- utrzymywanie korespondencji,
- korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość (np. komunikatory elektroniczne, telefon).
Prawo do kontaktów obejmuje także rozmowy online. (fot. FP40)
Nadrzędna zasada: dobro dziecka
Niezależnie od więzów rodzinnych, podstawową i nadrzędną przesłanką wszelkich rozstrzygnięć sądowych w sprawach kontaktów jest dobro dziecka. Sąd ureguluje kontakty dziadków z wnukami tylko wtedy, gdy uzna, że leży to w najlepiej pojętym interesie dziecka.
Stanowisko Sądu Najwyższego i sądów powszechnych:
Orzecznictwo sądowe w Polsce konsekwentnie potwierdza i precyzuje uprawnienia dziadków:
- Uchwała Sądu Najwyższego (III CZP 42/88)
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 14 czerwca 1988 r. (III CZP 42/88) jednoznacznie stwierdził, że:
„Dziadkowie mogą żądać uregulowania osobistych kontaktów z wnukami, jeżeli leży to w interesie dzieci.”
Pogląd ten jest fundamentalny i stanowi podstawę do orzekania w sprawach kontaktów dziadków z wnukami. W uzasadnieniu często wskazuje się, że utrzymywanie więzi z dziadkami buduje tożsamość dziecka i jest zgodne z jego dobrem, o ile relacje te są pozytywne.
- Ograniczenie kontaktów
Sąd może ograniczyć utrzymywanie kontaktów dziadków z wnukami, a nawet ich zakazać, jeżeli utrzymywanie tych kontaktów poważnie zagraża dobru dziecka lub je narusza. Przykładowe sytuacje, w których sądy mogą odmówić ustalenia lub ograniczyć kontakty, to m.in.:
- wciąganie dziecka w konflikt lojalnościowy z rodzicami,
- dyskredytowanie rodziców dziecka w jego obecności,
- negatywny wpływ dziadków na rozwój emocjonalny i psychiczny dziecka (np. postanowienie Sądu Rejonowego w Tychach z 1 września 2022 r., sygn. III Nsm 1941/21 – ograniczenie kontaktów ze względu na zaburzenia lękowe dziecka związane z dziadkami).
- Mniejsza intensywność kontaktów
Sądy powszechne (np. postanowienie Sądu Rejonowego w Legionowie z 14 marca 2019 r., sygn. III Nsm 352/17) i Sąd Najwyższy (w uchwale z 28 listopada 2012 r., III CZP 74/12) podkreślają, że kontakty dziadków z wnukami mają inną naturę niż kontakty rodziców z dziećmi. W związku z tym, ich odpowiednie stosowanie zazwyczaj polega na ustaleniu mniejszej częstotliwości i czasu trwania tych kontaktów w porównaniu do relacji rodzic-dziecko. Ustalane formy to często np. spotkania raz lub dwa razy w miesiącu, telefoniczne/elektroniczne kontakty na odległość oraz możliwość spędzenia razem części świąt lub wakacji.
- Uregulowanie kontaktów mimo braku wcześniejszych więzi
Praktyka sądowa dopuszcza ustalanie kontaktów nawet wtedy, gdy wcześniej nie były one zbyt częste, o ile sąd uzna, że wytworzenie więzi leży w interesie dziecka. Przykładowo, w sprawie rozpatrywanej przez Sąd Okręgowy w Koninie (postanowienie z 13 marca 2018 r., I Ca 527/17) ustalono kontakty z wnuczką pomimo długiej przerwy w relacjach, kierując się zasadą, że pozwoli to na nawiązanie i utrwalenie więzi.
Kontakt z dziadkami buduje tożsamość dziecka. (fot. FP40)
Postępowanie sądowe
Jeśli porozumienie z rodzicami dziecka jest niemożliwe, dziadkowie mogą złożyć wniosek o uregulowanie kontaktów z wnukami do Sądu Rejonowego – Wydziału Rodzinnego i Nieletnich, właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka (w praktyce rodzica z którym dziecko na stałe zamieszkuje). Krewny powinien we wniosku wskazać żądane terminy i miejsce spotkań z wnukiem. Uczestnikami postępowania są oboje rodzice dziecka.
W toku postępowania sąd zbada:
- dotychczasową więź dziadków z wnukiem,
- wpływ tych relacji na dobro dziecka,
- w razie potrzeby zasięgnie opinii Opiniodawczego Zespołu Specjalistów Sądowych (OZSS) lub przesłucha dziecko (jeśli jest odpowiednio dojrzałe).
Ostateczne postanowienie sądu precyzyjnie określi sposób, czas i miejsce kontaktów, a w przypadku ich utrudniania przez rodziców, dziadkowie mają prawo do wszczęcia postępowania egzekucyjnego w celu ich przymusowej realizacji.
Dane statystyczne
W oficjalnych statystykach Ministerstwa Sprawiedliwości i sądów powszechnych, sprawy o uregulowanie kontaktów są zazwyczaj grupowane w szerszej kategorii spraw rodzinnych jako „sprawy dotyczące kontaktów z dzieckiem” (często oznaczane jako sprawy typu Nsm – o uregulowanie kontaktów), bez wyodrębnienia, czy wniosek złożył rodzic, czy inny krewny (jak dziadkowie, rodzeństwo czy macocha/ojczym).
Mimo braku precyzyjnych danych, można wskazać na ogólny kontekst:
- Liczba spraw o kontakty ogółem
Liczba spraw o kontakty z dzieckiem (ogółem, w tym rodziców i innych krewnych) jest bardzo wysoka i ma tendencję wzrostową, co jest efektem rosnącej liczby rozwodów, separacji i konfliktów rodzinnych. Przykładowo, w statystykach sądowych można znaleźć dane o dużej liczbie uczestnictw kuratorów sądowych w kontaktach rodziców z dziećmi, co świadczy o skali problemu (np. w 2017 r. – 19 710, w 2018 r. – ponad 20 000 – w sprawach, gdzie konieczny był nadzór kuratora).
- Udział spraw dziadków w ogólnej liczbie spraw
Choć nie jest to dominująca kategoria, adwokaci zajmujący się prawem rodzinnym zgodnie podkreślają, że sprawy o kontakty dziadków z wnukami stanowią istotny i rosnący segment spraw sądowych. Konflikt między rozwodzącymi się rodzicami bardzo często przenosi się na relacje dziecka z rodziną drugiego rodzica, zmuszając dziadków do szukania ochrony prawnej.
Wśród spraw Nsm (sprawy opiekuńcze), wnioski dziadków o ustalenie kontaktów są uznawane za częste i powtarzalne zjawisko w praktyce sądów rodzinnych.
Wnoszenie o uregulowanie kontaktów dziadków z wnukami to częste zjawisko. (fot. FP40)
Prawo do kontaktów dziadków z wnukami to nie tylko kwestia przepisów, ale przede wszystkim wyraz troski o ciągłość więzi międzypokoleniowych i emocjonalne bezpieczeństwo dziecka. Choć sąd zawsze kieruje się dobrem małoletniego, to właśnie obecność dziadków – ich ciepło, doświadczenie i stabilność – często stanowi dla dziecka ważny punkt odniesienia w trudnych momentach rodzinnych zawirowań.
Dlatego warto o te kontakty zawalczyć, gdy sytuacja rodzinna komplikuje się na tyle, że przestajemy widywać się z wnukami.