W myśl art. 113 § k.r.o. jeżeli dziecko przebywa stale u jednego z rodziców, sposób utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez drugiego z nich rodzice określają wspólnie, kierując się dobrem dziecka i biorąc pod uwagę jego rozsądne życzenia. W przypadku braku porozumienia kwestię kontaktów rozstrzyga sąd opiekuńczy. Kryterium oceny stanowi tu dobro dziecka. Dobro to wymaga zapewnienia małoletnim jak najszerszych kontaktów z tym z rodziców, z którym nie przebywa na co dzień.
Kiedy sąd orzeka o kontaktach rodzica z dzieckiem?
O kontaktach dziecka z rodzicem, z którym nie przebywa ono stale, sąd orzeka kierując się dobrem małoletniego. Sąd może rozstrzygnąć istotę sprawy w trakcie postępowania o ustalenie kontaktów, które jest prowadzone przez Sąd Rejonowy lub w trakcie sprawy rozwodowej prowadzonej przez Sąd Okręgowy.
W tym miejscu podkreślić należy że sąd nie jest zobowiązany zakresem złożonego wniosku o ustalenie kontaktów, co oznacza że może on je orzec w zakresie mniejszym niż wnosiła o to strona lub większym, jeśli uzna, że wymaga tego dobro dziecka. Ponadto, jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd może z urzędu zmienić rozstrzygnięcie w sprawie kontaktów. Najdalej idącym uprawnieniem sądu opiekuńczego jest całkowite zakazanie kontaktów z dzieckiem. Może do niego dojść nie tylko w razie naruszenia dobra dziecka, ale już w przypadku samego jego zagrożenia.
Zarówno orzecznictwo, jak i doktryna są jednak w tym zakresie zgodne, że zakaz osobistej styczności z dzieckiem może zostać orzeczony tylko wyjątkowo, np. gdy utrzymywanie osobistych kontaktów rodziców z dzieckiem zagraża jego życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu, bądź wpływa na dziecko demoralizująco (tak np. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 7 listopada 2000r., I CKN 1115/00.)
Sposoby wykonywania kontaktów
W sprawach dotyczących ustalenia kontaktów rodziców z dzieckiem sądy orzekają o terminach kontaktów, ich miejscu, czasie trwania i innych obowiązkach i prawach rodziców.
Przykładowy wniosek matki o ustalenie kontaktów ojca z dzieckiem brzmi następująco:
Wnoszę o ustalenie, że uczestnik postepowania, ojciec małoletniego, będzie miał prawo do kontaktów z małoletnim synem stron w każdą II niedzielę miesiąca, poczynając od godziny 9.00 do godziny 12.00, w miejscu zamieszkania matki, podczas jej nieobecności, z prawem zabierania małoletniego w miejsca dla niego atrakcyjne.
Wskazać należy, iż w ramach sprawy o ustalenie kontaktów strony mogą wnosić o ustalenie kontaktów nie tylko w określone dni tygodnia czy weekendy lecz także we wszelkie istniejące dni świąteczne, okresy wakacji letnich, ferii zimowych. Zazwyczaj, jeśli strony decydują się na uregulowanie kontaktów w tak szerokim zakresie, to okresy świąteczne i inne dni są dzielone między rodzicami w taki sposób, aby w latach parzystych dziecko spędzało je z jednym z rodziców, a w latach nieparzystych z drugim z rodziców.
Przykłady zakresu i terminu kontaktów:
- pierwszy tydzień ferii zimowych z prawem wyjazdu rodzica na wyjazd wypoczynkowy;
- Święta Bożego Narodzenia:
– naprzemiennie w Wigilię w latach nieparzystych od godziny 10.00 do godziny 16.00;
– naprzemiennie w latach parzystych Pierwszy Dzień Świąt od godziny 10.00 do godziny 18.00;
– naprzemiennie w latach nieparzystych Drugi Dzień Świąt od godziny 10.00 do godziny 18.00; - Święta Wielkanocne:
– naprzemiennie w latach parzystych w Wielkanoc od godziny 10.00 do godziny 16.00;
– naprzemiennie w latach nieparzystych w Poniedziałek Wielkanocny od godziny 10.00 do godziny 16.00; - Pozostałe święta:
– naprzemiennie w latach parzystych weekend majowy począwszy od dnia 01 maja od godziny 10.00 do dnia 03 maja do godziny 16.00;
– naprzemiennie w latach nieparzystych od dnia 31 października od godziny 16.00 do 1 listopada do godziny 16.00;
– naprzemiennie w latach parzystych w święto 11 listopada od godziny 10.00 do godziny 19.00.
Dodatkowo podkreślić należy, że wnosząc o ustalenie kontaktów, wskazuje się nie tylko terminy, których kontakty mają dotyczyć, ale także godziny oraz sposób tych kontaktów, czyli to, gdzie kontakty mają się odbywać. Kontakty rodzica z dzieckiem mogą odbywać się w zależności od indywidualnych cech sprawy tj.:
- w miejscu zamieszkania rodzica, z którym dziecko stale przebywa (w czasie jego obecności lub pod jego nieobecność);
- w miejscu zamieszkania rodzica, z którym dziecko stale nie przebywa (pod nieobecność drugiego rodzica lub w trakcie obecności drugiego rodzica);
- w miejscach atrakcyjnych dla dzieci takich jak parki, place zabaw, sale zabaw;
- z prawem wyjazdu rodzica na urlop wypoczynkowy;
- w miejscu zamieszkania małoletniego w obecności kuratora sądowego;
- połączone z obowiązkiem odebrania małoletniego z jego miejsca zamieszkania lub z placówki edukacyjnej po ukończonych zajęciach edukacyjnych i z obowiązkiem odwiezienia małoletniego do jego miejsca zamieszkania po ukończonym kontakcie.
Ustalając kontakty rodzica z dzieckiem, należy wziąć pod uwagę (oprócz dobra dziecka, które jest wartością nadrzędną) wiele elementów, takich jak obowiązki zawodowe rodziców, wiek dziecka, zajęcia dodatkowe dziecka, miejsce zamieszkania dziecka i rodziców.
Kontakty w obecności kuratora
Kontakty z małoletnim mogą odbywać w obecności kuratora sądowego w trybie art. 1132 §2 pkt. 3 k.r.o, artykuł ten stanowi, że jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem. Sąd opiekuńczy może w szczególności zezwolić na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd.
Ograniczając utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem, sąd opiekuńczy może skorzystać z katalogu środków ingerencji przewidzianych w art. 1132 §2 k.r.o. (katalog ten ma charakter otwarty). Wobec dużej różnorodności środków możliwych tu do zastosowania, wybór środka odpowiedniego nabiera szczególnego znaczenia. W każdym przypadku ingerencji na podstawie art. 1132 k.r.o. sąd musi baczyć na to, aby wybrać środek najbardziej skuteczny oraz aby bez potrzeby nie uciekać się do środka zbyt drastycznego. Chodzi o to, aby w wyniku zastosowania określonego środka doszło do utrzymywania przez rodziców należytych, prawidłowo realizujących wymóg dobra dziecka, optymalnych w danej sytuacji, kontaktów z dzieckiem.
Kurator jest ustanawiany, aby uzyskać prawidłowy przebieg kontaktów, wówczas obowiązkiem kuratora jest dopilnowanie terminowości wyznaczonego kontaktu tj. godziny rozpoczęcia i zakończenia kontaktów oraz przebywanie podczas ich realizacji. W sytuacji zaistnienia zagrożenia dobra dziecka kurator ma prawo wezwać policję i przerwać kontakt. Udział kuratora w kontaktach uprawnionego z dzieckiem może być ustanowiony także w sytuacji, gdy samodzielna realizacja spotkań z dzieckiem przez uprawnionego może być pewnym zagrożeniem dla dobra małoletniego, choćby z powodu braku więzi z dzieckiem, niedostatecznych predyspozycji wychowawczych lub niewłaściwych warunków opiekuńczych istniejących po stronie osoby uprawnionej. (Postanowienie Sądu Rejonowego w Inowrocławiu III Nsm 605/15 z 2016-09-28 www.orzeczenia.ms.gov.pl).
Kontakty dziecka z babcią i dziadkiem
Nie da się pominąć faktu, że dziadkowie najczęściej powołują się na swoje prawo do kontaktu z wnukiem w sytuacjach konfliktu z rodzicem czy rodzicami dziecka. Pamiętać należy, że uprawnienie dziadków (czy rodzeństwa) jest rozumiane jako słabsze od prawa rodzica do wychowania dziecka i kontaktów z nim, lecz mimo to możliwe do uregulowania przez Sąd, oczywiście jeśli będzie to zgodne z dobrem dziecka.
Zgodnie z artykułem 1136 k.r.o przepisy niniejszego rozdziału stosuje się odpowiednio do kontaktów rodzeństwa, dziadków, powinowatych w linii prostej, a także innych osób, jeżeli sprawowały one przez dłuższy czas pieczę nad dzieckiem.
Dodatkowe rozstrzygnięcia
Art. 1134 k.r.o. stanowi, że sąd opiekuńczy, orzekając w sprawie kontaktów z dzieckiem, może zobowiązać rodziców do określonego postępowania, w szczególności skierować ich do placówek lub specjalistów zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń.
Zgodnie z powyższym sądy w sprawach o kontakty mają uprawnienia do wydania dodatkowych zarządzeń polegających zazwyczaj na zobowiązaniu rodzica do ukończenia warsztatów umiejętności wychowawczych czy terapii rodzicielskiej. Dzieje się tak w sytuacjach, kiedy sąd dostrzega, iż do celów prawidłowego realizowania kontaktów i dobra dziecka koniecznie jest wsparcie rodziców poprzez pomoc specjalistów.
Kontakty a opinia OZSS
W sprawach, w których rodzice nie są w stanie dojść do porozumienia, niejednokrotnie konieczne jest zasięgnięcie opinii biegłych celem uzyskania kompleksowej, pełnej diagnozy problemu związanego z funkcjonowaniem konkretnej rodziny. Wtedy sądy decydują o zasięgnięciu opinii OZSS – Opiniodawczego Zespołu Specjalistów Sądowych. Polega to na tym, że rodzice i dziecko są kierowani do specjalnego ośrodka na przeprowadzenie badań połączonych z obserwacją przez biegłych specjalistów z zakresu psychologii. Termin badania zależy od danego ośrodka, ale obecnie czas oczekiwania na jego przeprowadzenie wynosi od 6 miesięcy do roku.
Po przeprowadzeniu badania biegli specjaliści wydają opinię, w której opisują każdego z rodziców (ich charaktery, zachowania, oceniają sposób sprawowania opieki nad dzieckiem i wypełniania obowiązków rodzicielskich) oraz dzieci (ich wymagania i potrzeby), a we wnioskach końcowych wskazują, w jakim zakresie, czyli jak często lub w jakich miejscach powinny odbywać się kontakty dziecka z rodzicem.
Wnioski oraz inne twierdzenia i oceny zawarte w opinii są dla sądu szczególnie istotne i brane pod uwagę przy orzekaniu. Doświadczenie zawodowe pokazuje, że opinia OZSS to jeden z kluczowych i najczęściej przesądzających dowodów w sprawie, albowiem opiera się ona na analizie akt sprawy, badaniach i obserwacji rodziny, stanowiąc jednocześnie jeden z najbardziej wartościowych dowodów.
Zagrożenie nakazaniem zapłaty
Często wraz z wnioskiem o ustalenie kontaktów rodzice składają wniosek o wydanie postanowienia o zagrożeniu nakazaniem zapłaty określonej kwoty za każdy niewykonany kontakt. Postępowanie to jest dwuetapowe. W pierwszym z nich w razie niewykonywania kontaktów zgodnie z orzeczeniem, Sąd wydaje ostrzeżenie o zagrożeniu nakazaniem zapłaty, a w sytuacji, gdy mimo takiego orzeczenia rodzic nadal nie wykonuje kontaktów, sąd może wydać już postanowienie o nakazaniu zapłaty określonej sumy pieniężnej za każdy niewykonany kontakt. Podstawę takiego postanowienia stanowi art. . 59815 §1 i 2 kodeksu postępowania cywilnego.
Suma pieniężna, o której mowa powyżej nie ma charakteru odszkodowawczego ani alimentacyjnego, lecz ma na celu prewencję, regresję względem rodzica, który nie realizuje kontaktów lub który je utrudnia.
Jednak przepisy dotyczące nakazania zapłaty za niewykonywanie kontaktów nie mają miejsca w sytuacji, kiedy brak kontaktu był wyrazem samodzielnej decyzji dziecka, wolnej od wpływu osoby sprawującej nad nim opiekę. Zmienia to diametralnie orzecznictwo w tym zakresie oraz niestety wpływa na przedłużenie postępowania, bowiem to sądy mają obowiązek ustalenia, czy postawa dziecka wynika z negatywnych doświadczeń czy może z wpływu osób trzecich.
Kontakty – prawo czy obowiązek?
Niezależnie od władzy rodzicielskiej, rodzice oraz ich dzieci mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów.
Prawo – oznacza, że zgodnie z obowiązującymi przepisami rodzice mogą złożyć do Sądu wniosek o uregulowanie kontaktów z dzieckiem. Taki wniosek może złożyć zarówno rodzic, z którym dziecko mieszka i który chce, by kontakty z drugim rodzicem odbywały się w sposób systematyczny, regularny, jak i rodzic, który nie mieszka stale z dzieckiem, a który chce się z nim spotykać częściej lub miał utrudnione kontakty z dzieckiem.
Jednak kontakty to nie tylko prawo, lecz przede wszystkim obowiązek rodzica względem dziecka. Podkreślić należy, że rodzic, wobec którego orzeczono obowiązek kontaktów, musi w wyznaczonych termiach przyjść na spotkanie z dzieckiem.
Powtarzanie się sytuacji, w których rodzic mimo obowiązku nie przychodzi na spotkania z małoletnim, prowadzi do sytuacji, w której drugi rodzic może nie tylko założyć sprawę o nakazanie zapłaty określonej kwoty za niewywiązywanie się z kontaktów, ale przede wszystkim stanowi to jedną z przesłanek do wpłynięcia na zakres władzy rodzicielskiej rodzica poprzez jej ograniczenie czy nawet pozbawienie. Rodzic, który zaniedbuje swój obowiązek względem dziecka, pokazuje, że nie interesuje go dobro małoletniego, które zawsze jest wartością nadrzędną. Ponadto taki rodzic nie zdaje sobie sprawy, że wielokrotnie dzieci czekają na spotkanie z rodzicem i jeśli do nich nie dochodzi, to są rozczarowane, smutne, co zaburza ich poczucie stabilności emocjonalnej.
Podkreślić należy także, iż obowiązek kontaktu z dzieckiem nie jest jedynie obowiązkiem rodzica, wobec którego orzeczono kontakty, albowiem jest on także obowiązkiem drugiego rodzica, który musi na ustalony kontakt przygotować i wydać dziecko.
Bibliografia :
- Gójska, J. Ignaczewski . Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem. Warszawa 2010.
- A. Czerederecka Rozwód a rywalizacja
- Komentarz Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Haak 2019, wyd. 1
- Kodeks rodzinny i opiekuńczy red. Pietrzykowski 2020, wyd. 6
- orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2000r., I CKN 1115/00, Legalis
- orzeczenie Sądu Rejonowego w Inowrocławiu III Nsm 605/15 z dnia 2016-09-28 www.orzeczenia.ms.gov.pl